De slag bij Oxwerd en een slag in de lucht?

NIEZIJL/NOORDHORN – Tussen Niezijl en Noordhorn bevindt zich een boerenstreek, genaamd Oxwerd. Deze is gemakkelijk te herkennen aan de reeks boerderijen aan de zuidkant van de Friesestraatweg in het land. Allemaal oost – west, behalve één: de meest oostelijke. “Die staat met het achtereind naar de weg en ligt verder in het land”, vertelt historicus Hendrik Oudman uit Zuidhorn. “Hij is daarom vanuit de trein goed te zien met de kenmerkende witte boog boven de voordeur. Dat is Uildersma (Ulersma). Ten oosten daarvan liep de afwatering van Oost – Vredewold (Midwolde, Tolbert, Oostwold en Lettelbert) naar zee. Het is nu slechts nog een brede sloot”.

In het kanaaltje zat volgens de historicus vroeger een sluisje, de Oxwerderzijl. Men vermoedt tussen Uildersma en de Friesestraatweg, ter hoogte van de andere boerderijen. “Daar zou de eerste zeedijk hebben gelopen, beweert men. Bij deze sluis is in 1417 flink gevochten. Het was de tijd van de Schieringers en Vetkopers. Complete anarchie. Kortom, Somalië aan de Waddenzee. De Schieringse Friezen zouden die Vetkoperse stad Groningen wel even te grazen nemen vanuit het klooster Aduard. De vrije Friezen wilden geen Gronings juk”. Een Oostfriese machthebber, Keno tom Brok, snelde Groningen te hulp. De Schieringers roken onraad en wilden kennelijk terug naar het Heitelân via de dijkweg over de Oxwerderzijl. “Maar daar ging het mis. Ze werden compleet in de pak gehakt: 400 gevangenen, 500 doden en de rest op de vlucht. De gevangenen gingen naar Groningen. En de doden? Je zou een massagraf verwachten en nog wat restanten aan schoeisel”, aldus Oudman. “Ik kan mij echter voorstellen dat de lijken ontdaan zijn van alles en naakt in het water zijn gegooid. Die dreven met eb wel naar zee”.

Maar er is meer. Bij de Oxwerderzijl zou een slot van de Groningers hebben gestaan op grond van Alard Ulersma. Voor Uildersma was een perceel met een vierkante gracht, die in 2006 geëgaliseerd is. Maar is daarvoor sluitend bewijs? Was Uildersma wel van Alard Ulersma? “Het kan, maar hoeft niet”, vertelt Oudman. “En van welke kant kwam de vijand? Uit Friesland natuurlijk! Waar ging je die keren? Op de Oxwerderzijl. Het kanaal was al een barrière. Dat scheelt een stuk gracht graven. Bovendien is het handiger vlakbij de sluis de versterking te bouwen. Dan hoef je bij onraad niet pakweg twee, driehonderd meter te rennen. Ben je buiten adem als je bij de vijand komt. Je hoeft geen Napoleon te zijn omdat te snappen. Eerst en vooral zal dit slot door de Groningers zijn gebouwd om sluikhandel te blokkeren. Alles moest over de stad met haar stapelrecht; berucht en gehaat”.

Het slot zal volgens Oudman bovendien niet in allerijl zijn gebouwd, toen de Friezen al bij Aduard waren. “Zo iets doe je niet in een week. Daar gaat enige logistiek aan vooraf. Bovendien moet de eigenaar toestemming geven. Oppermachtig Groningen kon natuurlijk  doen alsof zij met hem niets te maken had”. Dan zijn er nog een paar vreemde dingen. Oudman: “Het slot bestond in 1432 niet meer, maar desondanks kocht de stad toen het perceel. En in circa 1457 zou de Oxwerdersluis verlegd zijn naar de nieuw aangelegde zeedijk, nu de Friesestraatweg. Dat is een aanname. Deze nieuwe sluis kreeg de naam Sloterzijl”.

Nu kan deze genoemd zijn naar een sloot, maar zo’n naam heeft weinig onderscheidend vermogen. Hij kan genoemd zijn naar het slot, maar dat was volgens de historicus allang afgebroken. Ook vreemd. “Historische verenigingen kunnen zo’n naam bedenken, maar die had men toen nog niet. Mogelijkerwijs was die zogenaamde nieuwe zeedijk er al veel eerder en had de Oxwerderzijl twee namen. Voor de mensen van ver was het de Oxwerderzijl. Oxwerd wist men wel te vinden. Dat lag bij het beroemde dorp Noordhorn. De mensen in de omgeving hadden het over de Sloterzijl. Dan wist men genoeg”. Volgens deze beschouwing zou het slot bij de Friesestraatweg moeten hebben gestaan aan de oostkant van het kanaal, maar het omgrachte perceel voor de boerderij Uildersma dan? “Op een 17^e-eeuwse kaart staat een borg getekend, Ulersma. Houtkoper Johan Oenes uit Groningen had in 1595 de boerderij Uildersma gekocht. Hij noemde zich later Uldersma. Hij kan daar een fraai huis hebben gebouwd met een vierkante gracht. Later is er nog sprake van een groot poortgebouw, zo groot dat je er met een gezelschap thee kon drinken. Die poort hoorde niet bij het slot, want dat was al meer dan 160 jaar weg. Alles op een rijtje is een slot voor de  boerderij Uildersma een slag in de lucht”, aldus Oudman.