Ik proat plat
De herenboer
De landbouw is zo langzoam mor zeker compleet aan beurt west bij “Ik Proat Plat”. En de beroepen wadden niet zozeer uutstörven, as wel veranderd. Eén soort boer is wel uutstörven, de herenboer. De term herenboer of scholteboer werd bruukt veur n boer die zoveul bunders en kaptoal had, dat er zelf niks dee en knechten had om zien laand te bewaarken. Herenboeren kwammen benoam veur ien Noord-Grunnen en et Oldambt.
Ien e negentiende eeuw werden een aantal boeren stinkend riek, dankzij de verbetering ien e landbouw en de industrialisatie. Ze konden veul meer groan, eerappels en andere producten verbouwen en verhandeln. Deur hun riekdom kregen ze aanzien ien et dörp. En dat aanzien werd verstaarkt omdat de boerenploatsen almor groter werden en versierd werden met mooie slingertunen. Aan t enne van e 18e eeuw wadden der niet veul boeren met 50-60 bunder land, mor 75 joar loater wadden der ien Grunnen al 350. Ze hadden ien e periode noa 1848 goed geld verdiend en lieten et breed hangen. Je mosten niet roar opkieken dat er vlak onder de zeediek een boerin omliep met n dure jurk uut Parijs. Een mooi beschrieving van dat leven stijt ien t boek ‘De Hoara’s fan Hastings ‘ van Simke Kloosterman uut Twiezel
Het standsverschil tussen boeren en arbeiders was enorm en ok tussen de knechten was er veul verschil. De ‘eerste knecht’ was feitelek de bedriefsleider en andere knechten kwammen alleen mor op t aarf as der genog seizoenswaark was. ZZP-ers zol we nou zeggen, met alle onzekerheid van dien.
De herenboer was deurgoans actief ien t bestuur van de gemeente en t wotterschap en hield zich bezig met ‘Het Nut’, de rederiekerij, toneel en de wetenschap. De vaccinatie van et vee tegen de veepest is beveurbeeld te danken aan boer Geert Reinders.
Veur voader en zeun Marten Douwes en Douwes Marten Teenstra van de Waarden boven Griepskerk gold, dat de voader een goed muzikant en sterrenkundige was en de zeun een bekwoame schriever en verzoameloar van streekverhoalen. De boer die zien jonge knecht met zien hond noar Zoltkamp stuurt om de hond te leren proaten, is doar n veurbeeld van.
Politiek en kerkelek liepen de herenboeren voak uut de pas. Ze wadden voak ‘verlicht’ en aanhangers van et liberalisme. Keuning Willem I, was niet zo ien trek en ok de regelzucht van t Kadaster konden ze mor min velen. Onder de boeren ok veul Deupersen, die der ok veur zörgden dat er meneg Deupers Kerkje sticht werd, zelfs ien Pieterziel.
IJnte Botke promoveerde aan e RUG met zien proefschrift ‘Boer en Heer. De Groninger boer 1760-1960’, wie echt meer wieten wil, moet dat mor es opdukeln.
De herenboeren bennen berucht om vremde kuren vanwege et standsverschil . “Ze geven de hond beter te vreten dan de knechten’, wordt voak nuumd. De eigenwieze boerin die elke dag de pispot leegde ien e grup, net as t waarkvolk op e deel zat te kovvie drinken, is ok zo’n miroakel. En wat te denken van de herenboer die zien arbeiders met e verrekieker ien e goaten hiel om te kieken of ze zatten te smoken. De loze arbeiders doken de diepe slootswal ien veur n stiekem sjekje. Ze wadden dan immers uut zicht. Mor de boer zag de rook uut slootswal omhoog kringeln en stond niet veul loater met de dumen achter et vestje op t laand. ‘Aan t waark jim slampampers!’
Deur de mechanisoatie en hogere loonkosten kwam ien e 20-ste eeuw veur de meeste herenboeren et moment dat et pak uut most en de overall doarveur ien t plak kwam. De hoge hoed most òf en de pet most op as er zelf op de trekker kroop. Boeren van 60 bunder bennen gien uutzundering meer en knechten wadden veur de meesten niet meer te betoalen.
Mien buurman vertelde dat toen er as jonkje met kammeroaden bij et zwemplakje was, de boer laangskwam en ze één veur één aanwees.
“Doe, doe en doe, jim kommen loater alpmoal bij mij aan t waark!”
Hij kon ok niet wieten dat de wereld der 50 joar loater hiel aans uut zien zol. Meer wieten over de geschiedenis van de herenboer, lees dan ok de Groanrepubliek van Frank Westerman, woar ok nog een stukje over de Waarden ien stijt.
Geert Zijlstra
Mientje: ‘Hij kikt peerden ien t gat! ( GZ: hij waark bie de boer)