Ik proat plat
Turfarbeider
As we tegenwoordeg warmte of licht neudeg hemmen kost et niet veul moeite om dat te kriegen. As je gas bruken draai je n kroantje open en as je stroom bruken moeten hoef je allinneg mor n knopke iendrukken. Bij het produceren van dizze energie komt niet veul zwoare liggoameleke arbeid te pas. Dat was vroeger hiel aans. Het is begonnen met het gebruuk van holt. Omdat er meer holt opstookt werd dan der groeide kwam doar n tekört aan. Et was ienmiddels bekend dat turf ok branden wol. De Romeinen schreven al over minsen die kluten modder dreugende en dan brukende as brandstof.
Et turfsteken gebeurde ien t begun allinneg deur minsen (meest kleine boertjes) die vlak ien e buurt wonende. Loater kwammen de kloosters die begonnen bennen om het veen te exploiteren. In het Zudelek Westerkwartier hielden de minsen veul turf uut het gebied tussen Grootegast en Lucaswolde. Ien t midden van de 16e eeuw ging de heer van Nienoord, Wigbold van Ewsum, op veul grotere schoal turf winnen. Hij kocht grote lappen grond van boeren die laand hadden aan de zuudkaant van e lien Tolbert -Moarum. Die hadden et recht van opstrek. Dat betekent dat as ze een stuk veen ofgroaven hadden ze ien et verlengde van dat perceel ok veen ofgroaven mochten. Ien dit geval tot e grens van e provincie. Deur dit recht werden et percelen van wel zes of zeuven kilometer lang.
Rond 1560 is de heer van Nienoord begonnen met het groaven van t Leekster Hoofddiep. Dit was het eerste diep dat groaven is veur de turfwinning ien e provincie Grunnen. De turfwinning was niet goed opzet, mor toch het Nienoord tot et lest van de 17e eeuw veul winst van e turfstekerij opstreken. Turf werd dan ok wel et bruune gold noemt. Dit was dan wel bekeken vanuut et oogpunt van e veenboas.
De veenarbeider most haard warken en oardeg meer doen dan de vervener om aan zien centen te kommen. Turf steken, op e slagkar loaden, noar t zetveld rieden, ien n slag zetten. Loater nog n keer keren. Dan zo stoapeln dat e wiend der goed deurhin kon en ok nog verschillende keren omzetten. Op t lest werden der grote bulten van moakt en uuteindelek werd het ien schepen loaden om verkocht te worden.
Vanof de middeleeuwen tot aan e tied dat er andere brandstof, zoas kolen, kwam was het n goed betoald beroep. Niet veur niks kwammen der mensen uut Holland en uut Duutsland om hier veenarbeider te worden.
Toen de fabrieken niet meer zo ofhankelek wadden van e fabrieksturf, ontstond er n hiel andere situoatie. De fabrieken wollen veul minder betoalen veur de turf. De veenboas wol wel zien winst holden en betoalde de veenarbeider veul minder. Vermindering van loon tot wel 60% was gien uutzundering. Doaroverhen kwam nog de gedwongen winkelnering. Dat betekende dat de veenarbeiders heur boodschappen kopen mosten ien e winkel van e veenboas en meer veur de boodschappen betoalen mosten dan bij n andere winkel.
Meestal kon der ok mor n klein deel van t loon aan levensonderhold besteed worden, want het werd voak ien e kroeg van e veenboas uutbetoald.
Een groot gedeelte van t loon ging doardeur regelmoateg op aan draank.
Gien wonder dat er stoakings uutbraken. De stoakings werden voak bollejoagen noemt. Symbool van dizze beweging was een rode vlag die al bruukt werd veur het ontstoan van het socialisme.
Eén van de bekendste veurvechters veur het verbetern van leefomstandigheden was Ferdinand Domela Nieuwenhuis (1846-1919). Domela was zien warkzoame leven begonnen as predikant. Toen hij negen joar dominee was het er de kerk verloaten.
Vanof dat moment begon hij n gevecht tegen moatschappelek onrecht. Hij schreef boeken, brochures en artikels. As spreker moek hij hem zo geliefd dat veul minsen een portret van “Ús verlosser”, zo as hij voak noemt werd, aan de muur hingen.
Het turfgroaven het ien e eerste wereldoorlog nog een opleving kend, mor is noa die tied hielemoal ienstört. Uut die tied kommen ok de meeste verhoalen van turf, jenever en achterdocht.
Henk Wierenga
Mientje: As is verbraande turf!