Ik proat plat
Melkfabriek Doezum
As je op e fiets deur ons mooie gebied fietsen bennen der verschillende plakken woar gelegenheid is om even te zitten. Eén van die plakjes is op e hoek Kaleweg- Provinciale weg ien Doezum. As je doar aan e picknicktoavel zitten goan en je kieken ien e rondte dan hei- je der gien idee van dat doar bebouwing west het.Toch het doar een melkfabriek met directeurswoning stoan. Doarnoast een café dat ien loatere joaren ien gebruuk west het as kantoor veur de fabriek. De directeurswoning stijt er nog en der is nog n klein stukje van t wegje te zien dat om de fabriek hen liep.
Deur vondsten ien wierden en terpen wieten we zeker dat er ien e middeleeuwen op de Grunneger en Friese kwelderklei al butter moakt werd. Zodoende wieten we vrijwel zeker dat veeteelt en butter moaken ongeveer geliek ontstoan is.
Ien e loop van e tied kwammen der overal boerderijen. De boerin was degene die de kees en de butter moek en vervolgens verkocht aan e burgerbevolking. Toen was de melkboer dus ok nog echt boer. Dizze butter (met noame uut Friesland) was joarenlang van n hiele goeie kwaliteit en werd al vroeg exporteerd, onder andere noar Londen en der werd n goeie pries veur betoalt. Mor ja, producten woar goed veur betoalt wordt, wordt ien e regel ok gauw met knoeit. Zo was t hier ok. Slechte butter werd mengd met goeie en as prima Friese butter verkocht.Toen Denemarken der ok nog ien sloagde om ien n poar joar tied een prima produkt te levern kelderde de pries veur de Friese butter. Der werden moatregels bedocht om et tij te keren. Eén doarvan was om butterfabrieken te bouwen. Nou moe-je je doar niet al te veul van veurstellen. t Was meestal een klein gebouwtje met een karnton die ze met de hand draaien mosten. De boeren die de melk brochten mosten ok karnen.
Ien Doezum kwam de fabriek wat loater. Mor t werd ok geliek een fabriek met n stoommachine. Een poar boeren, een winkelier en n dominee gingen om e toavel zitten en besloten een zuvelfabriek te bouwen. April 1905 werd er n stuk grond kocht om een fabriek op te bouwen. Die grond lag op n hiel mooi plak. Der kwammen twee wegen (Kaleweg en Provinciale weg) en n wotterweg (Doezemertocht) bij mekoar. Zo was de aanvoer van melk en ofvoer van kees en butter goed regeld. De eerste directeur van de “N.V. Stoomzuivelfabriek De Kale Weg” zoas de noam worden was, werd de heer A.Flokstra (de winkelier). De verwarking van melk was begonnen. Der werd kees en butter moakt. Supen en wei gingen noar de boer terug as veevoer. Ok supenbrij ging terug noar de boerderij.
Ien 1909 werd de fabriek overnommen deur de “Leeuwarder IJs en Melkpoeder Fabriek” (Lijempf). Directeur Jan Duursma het joaren et gezicht van dizze fabriek west. Dit was n particuliere onderneming die sticht was deur Jan Evert Scholten, de man van de eerappelmeelfabrieken. Hij het nog probeerd om dizze firma onder te brengen bij de coöperoaties mor die vonden zien doelstelling niet passen bij die van heur. Ien 1970 het de “Domo” de fabriek overnommen.
Natuurlek bennen der ien e loop van e joaren veul vernijingen west. Zo werd ien t begun de melk aanvoerd met de boot en peerdenwoagen. Loater werden dat trekkers en auto’s. Die overgang was veur summege melkrieders lasteg. Toen één van heur veur de eerste keer met n trekker bij de fabriek kwam riep hij “ho”, mor dat hielp natuurlek niet. Hij het n rondje om e fabriek reden. Een van e andern is toen bij hem op e trekker sprongen en het zörgt dat het spul stopte. Ien die tied nammen de melkrieders het geld veur de boeren met ien n envelop, die moeken ze dan aan e melkbus vast. Op n vergoadering woar verteld werd dat et melkgeld ien t vervolg via de bank betoalt worden zol zee n boer: “Dat kinnen joe wel zeggen, mor as ik papiergeld ien e handen heb, kin ik dat nog even strelen.”
Noa installoatie van n nije spoelmachine bleek dat de bus van één van e boeren doar niet ien paste. Ze hemmen der toen n briefke aan hongen met de tekst: “Bus niet meer vullen met melk. Bus past niet op de spoelmachine”. Anderdoags kwam de bus terug. Op e andere kant van t koartje stond: “Bus niet schoonmaken. Nieuwe bus past niet in de begroting”.
Ien e joaren zeuventeg is de fabriek dicht goan. De familie Quarré het e fabriek kocht en is der n bedrief begonnen dat plastic bedrukte en doar puntputen van moakte. Ien e joaren tachteg is dat bedrief verhuusd noar Grootegast. De gemeente het e fabriek toen kocht en loater sleupt.
Henk Wierenga
Mientje: Melk is goed veur elk mor niet veur Jan want die pist er van!
