Ik proat plat
Tolhuus
Wie wel es met e auto op vakaansie west het noar Frankriek, is vast ok over tolwegen kommen. Eén van e bekenste is wel “Route de Soleil’. Ien ons laand hemmen we dat tolheffen niet, hoewel meschien met iengang van 2023 wel veur de vrachtwoagens. Ien Nederland hemmen we n viertal tunnels woar je tol betoalen moeten.
Vanof ongeveer 1865 werd er ien e meeste dörpen op e Provincioalewegen wel tol heven. Ien 1863 werden de gemeentes Grootegast, Moarum en Ollekerk deur de Gedeputeerde Stoaten van e Provincie ien kennes steld van e tolregeling. De ploats van tolheffing was ok al ongeveer deur GS vaststeld. Aan e gemeentes de toak om grond te levern woar n tolhuus bouwd worden kon. Der werd n stichting ien t leven roepen: “St. van de vereischte Tolhuizen”.
De plakken woar de tolhuzen komen mosten wadden:
a. Bij de kruusing ien t dörp Opende
b. Aan e kruusweg gelegen tussen de kerk van Grootegast en t dörp Doezum
c. Onmiddellek aan e Seballebuurstertil, op e grens van e gemeente Oldekerk en Grootegast
d. Op e hoek van e kunstweg ien e noabijheid van e Oude Borgstede op t Foan (Bijmaheerd)
Ien Opende, Doezum en t Foan was t plak veur n tolhuus gauw vonden, mor ien Seballeburen ging t wat moeizoamer. Ien jannewoarie 1864 let de gemeente aan GS wieten dat er ten westen van e Seballebuurstertil gien grond te kriegen is en of ze der met akkoord goan dat et Tolhuus ten oosten van e Til komt. Ien meert 1865 let GS wieten dat ze t plak niet geschikt vienden. Uuteindelek is et tolhuus wel ten westen van e Til bouwd.
t Huus (zie bijgoande foto) stijt nog altied vlak noast de kroeg ’t Haventje.
Wat typerend is veur tolhuzen is dat ze stief op e weg stoan, zo ok et tolhuus ien Seballeburen.
t Is nou host niet meer te doen, t is net of de auto’s je deur de koamer dendern. Veur mij blift het tolhuus ien Seballeburen altied biezunder, omdat mien grootolders der woond hemmen en mien pa der geboren is.
t Huus het al heul wat bewoners had, mor dragt nog altied de noam “ ’t Olle Tolhuus ”.
Bij n tolhuus heurde natuurlek ok n tolboom en iemand die de tolboom bediende en e tol inde, zo iemand werd tolgaarder noemd. De tolgaarder was niet altied n man, zoas je meschien verwachten. Ien Opende was vrouw de Haan-Jeltema, tolgaarder, winkeliersche en logementhoudersche. Ien Opende is t tolhuus ienmiddels verdwenen, het ston op e hoek Provincioaleweg – Openderweg.
Ok op t Foan is t tolhuus verdwenen.
Ien Doezum stond et tolhuus aan e Provincioaleweg (nou nummer 134). Der stijt nou n aander huus. Ien Doezum werd Pieter Hovius de eerste van n heule rij tolgaarders.
Het geld dat ze inden mochten ze niet allemoal zelf ien e buus steken, mor most ofdroagen worden aan e gemeente. Pieter Hovius verdiende twee en n halve gulden ien e week en hij kreeg n vergoeding veur eulie veur de butenlaamp. Ien e zummer 75 cent ien e moand en ien e winter 1,25.
Der wadden vaststelde tarieven as je de tolboom passeren wollen. As je der laangs kwamen met n peerd, ezel of rund, al of niet bespannen, most je vief cent betoalen. Met veulen of kalf twee cent.
Veur n schoap, zwien, bok of geit werd één cent vroagd. Veur n voertuug bespannen met n bok of geit en met twee wielen koste t één cent, mor met vier wielen twee cent. En zo was er veur alles wat laans kwam n bedrag vaststeld.
Wat voak et geval is, as t om geld gijt ontstijt er onenegheid. Je kinnen wel begriepen dat zo’n tolgaarder niet altied geliefd was en voak was er dan ok ruzie om e hoogte van e bedroagen en kwam e veldwachter der aan te pas en werden er procesverboalen opmoakt. We denken nou woar gijt dit over, mor ien die tied was t heul wat. Ien Doezum was er ruzie met e tolgaarder over of er wel of niet veur de loading ien e woagen betoald worden most. Heul wat dreigementen van e woageneigenoar, mor uuteindelek het er wel betoald. En ien 1906 was er ruzie ien Doezum met één uut Opende die met zien hondekar laangs kwam en vond dat er veuls te veul betoalen most.
t Was trouwens niet allemoal ellende bij de tolhuzen. Veural zundagsoavends was t voak hiel gezelleg ien Doezum Er is dan n vrouweleke tolgaarder en ze is ok tapster, zeg mor n soort kroeg. Zundagsoavonds het ze dienstmeiden bij heur ien e tapperij en dan gijt t er nogal luudruchteg en pleziereg aan toe. Dit was vanzulf slim hinderlek veur de buren en t onzedeleke gedrag van e dienstmeiden kon ok niet deur de beugel.
In 1887 wordt er al proat over t ofschaffen van e tolheffing op e gemeenteleke kunstwegen. De reden hier veur is dat de lasten hoofdzoakelek veur de ienwoners van de dörpen bennen. Het kin ok niet uut want de opbrengsten bennen zeer gering. Toch duurt et nog tot begun 1900 dat ien e dörpen de tolbomen verdwienen. Ien juli 1930 komt de Wegenwet en t is hielemoal doan met tolheffen.
Toch bennen er nog huzen, bijna ien elk dörp wel, die ons aan die tied herinnern.
Let er mor es op huzen die dicht op e weg stoan, voak stijt et ok nog op e gevel: “Olle Tolhuus”.
Leneke Struiksma-Bos
Mientje: ‘Schipper mag ik overvoaren, ja of nee? Moet ik dan ok tol betoalen? Ja of Nee?
