Ik Proat Plat - Leven ien oorlogstied
Ien dizze herdenkingstied wil ik t hemmen over wat oorlog ien et doagelekse leven betekent. Op dit moment is er n oorlog aan e gang ien Oekraïne en dat het nou al ienvloed op ons leven. Mien vrouw ging dizze week noar de winkel en kon bijveurbeeld gien meel en zunnebloemeulie kriegen. Dat binnen mor twee dingkjes. Ien e tweede wereldoorlog was er letterlek gebrek aan alles. Hoe gingen de minsen der toen met om?
Om artikeln die krap wadden goed te verdelen werd er n distributie stelsel ien t leven roepen. Dit betekende dat je niet zomor wat kopen konden. Veur vrijwel alle artikels most je n bon ienlevern. Ien e eerste wereldoorlog was er al ervoaring opdoan met dit systeem.
Toen de oorlogsdreiging ien1939 groot werd, is der besloten om as proef weer zo’n systeem op te zetten. Op die manier was sukker t eerste product dat op 11 oktober 1939 op e bon kwam, de aarten volgende ien januari 1940. Dizze proefperiode ging noadloos over noar de distributie ien e oorlog. Die distributie was niet geliek met de oorlog oflopen. t Het nog tot 1952 duurt veurdat kovvie as leste weer zunder bon te koop was.
Omdat er host niks te koop was werden der al gauw produkten noamoakt. De zogenoamde surrogaten. Een poar veurbeelden: t kleingeld was niet langer van dure metoalen moakt, mor van zink. Zeep werd moakt van beveurbeeld klei de zogenoamde kleizeep. Kovviesurrogaat werd moakt van cichorei. Schoenen van karton en papier.
Ok tabak was al hiel gauw niet meer te kriegen. Et duurde dan ok niet lang of der wadden minsen die heur eigen tabak verbouwende. Populaire soorten wadden Virginia, nummer 25 en Amersfoortse. t Was nog niet zo eenvoudeg om van tabaksbloaren tabak te moaken. Eerst mosten de bloaren dreugd worden. Der kwam n iezerdroadje deur de middelste nerf, dan werden ze ophongen om te dreugen. Dat most zo geliekmoateg mogelek en veural niet te snel, want dan bleven ze groen. As dat dreugen goed lukt was mosten ze fien sneden worden. Hierveur werden deur handege doehetzelvers tabakssnieders moakt. Het sniemes was ien veul gevallen een meske van n maaimachine dat vliemscharp slepen was. De kerftabak die op dizze menier moakt was kon zo bruukt worden mor der kon ok n smoakmoaker bij doan worden. t Gebeurde ok voak dat men “bukshag” bruukte. Dit was de benoaming veur peukjes die van e grond opzöcht werden, de tabak die doar van over was werd weer opnij bruukt.
Een ander apperoat dat ien e oorlog veul moakt is was de euliepers. Met dizze pers werd eulie uut koolzoad of lienzoad perst. De eulie werd bruukt veur t eten en ien zelfmoakte lampkes doan.
Elkeneen die n koe molk ien e oorlog (en dat wadden der nogal wat ien dizze omgeving), karnde zelf butter. Dit was eenvoudeg te doen. De melk werd n nacht wegzet ( t liefst ien n kelder) ien n zo wied mogeleke pan. Smörgens werd de room derof schept en most dan iets zuur worden. Veur t karnen zelf bruukte men hiel voak n weckfles. Op die fles n holten deksel met n gat der ien. Deur dat gat kwam n holten steel met doaronder aan n holten schijf met gatten der ien. Deur die op en del te hoalen kreeg je op e duur butter. As restprodukt bleef er zupen (karnemelk) over.
Een ander belangriek product dat hiel krap werd was benzine. Vervoer over de weg werd steeds moeileker. Mor ok hier werden verschillende oplössings veur bedocht.
t Simpelste idee was om veur n gemotoriseerd voertuug weer echte peerdekracht te bruken. Van personenauto tot autobus alles werd trokken deur peerden. t Was n vrimd gezicht en t ging ok niet supersnel, mor t warkte wel.
Een andere oplössing was t gebruuk van gas. Dit kon deurmiddel van n gasgenerator. Ien zo’n apperoat wordt holt, kolen of turf verbrand met zo weineg mogelek zuurstof. t Gas wat vrijkwam werd filtert en koelt om uuteindelek ien e motor te kommen. t Was moeilek en omslachteg en niet geschikt veur stadsverkeer en t gaf ongeveer 20% minder rendement.
Ien Frankriek wadden ze al vanof de eerste wereldoorlog bezeg om holtvergassers te bouwen. Omdat ien Nederland veul minder holt veurhanden was werden hier types bouwd die op antraciet, cokes of turf warkende. Der binnen hooguut nog vief van dizze generators te vienden ien Nederland. Woarvan één te bewondern is ien t Victory museum ien Grootegast. (zie foto)
Henk Wierenga
Mientje: Gien lozer volk dan minsen