Ik Proat Plat - Van klei noar stien

Afbeelding
facebook

De techniek om stienen te bakken uut klei of leem, is al 5000 joar bekend. Vroeg ien e middeleeuwen vonden de monniken ien dit gebied verbetere wiezen uut woarmet ze stienen bakken konden. Dat was ok wel neudeg, want van veur t kloosters en e boerderijen wollen ze stevege muren bouwen. Op e jonge kleigronden rond de rivier de Lauwers werd veul klei ofgroaven en verwaarkt tot stien of dakpannen. Stienfabrieken ien Gerkesklooster en Visvliet bliezen heur rook joarenlang vanuut hoge piepen over et Westerkwartier.


Veurdat men overging tot et bakken van stienen, werden veurnoame huzen en kerken veural bouwd van natuurstien, zoals kalkstien of tufstien. Dat most altied van ver aanvoerd worden, omdat et hier niet veurhanden was. Een loading natuurstien van n zonken boot ien e Doezummer Mieden is doar n mooi bewies van. Et bakken van stien uut klei en leem was al eeuwen bekend, mor ien e twaalfde eeuw zaggen de monniken ien dit gebied heur kans, omdat de grondstof (klei) en brandstof(turf) veurhanden was. De lichte klei, drukkende ze ien stienvörms, die werden te dreugen leid en dan kwammen ze ien kleine ovens om ze hard te bakken. Veur omvangrieke kloosters as Auwerd en Gerkesklooster werden ontelboar veul ‘kloostermoppen’ bakken. Zo was er bij et Sarabos onder Stroobos een tichelwaark, die zien oorsprong noar alle waarschienlekheid ien e vroege middeleeuwen had. Bij de sleup van dizze beide enorme kloosters werden de kloostermoppen hergebruukt ien boerderijen en andere gebouwen. De dikke harde stienen wadden immers ‘schaars goed’ en dus duur. Noadat de monniken vertrokken wadden, begonnen handelsmannen ‘Tichelwaarken’ woar stien, dakpannen en buizen bakt werden uut klei.


Aan et begun van de 19e eeuw groeide de vroag noar bakstien snel en dus werden der meer fabrikanten bouwd om aan e vroag te voldoen. Geschikte klei en wotterwegen om grond, turf aan te voeren en stienen weer vot te brengen was er genog ien Grunnen. Aan et begun van e 20e eeuw draaiende der ien Grunnen 80 stienfabrieken op volle toeren. 


Ien 1914 begon holthandeloar Schuilenga uut et Fean met n stienfabriek ien Gerkesklooster. t Lag mooi aan t wotter en was goed bereikboar, vanuut alle kanten. Zien eerste kleigebied lag noabij Butenpost aan e westkant van e Dokkumer Trekvoart, mor die klei was te zwoar en niet biezunder geschikt. Butendien groeven ze veul te veul klei vot en werd et land doardeur ongeschikt veur de landbouw. Der werd bos op poot, wat je nou nog zien kinnen langs Dijkhuisterweg. 


Der werd n nije poging doan langs de oostoever van e Lauwers, tussen Stroobos en t Helmhuus (foto Ate Faber: afgraving Helmhuus). Met e krode werd de klei noar de proam ien e Lauwers brocht, die et dan noar de fabriek brocht. Loater werd er n smalspoorboan bruukt, met n locomotiefje met lorries, die tot aan e slootswal kwam en dan alles ien e boot störtte. De machinisten hemmen zo hiel wat vrachtjes klei noar de fabriek brocht. Ien e joaren zeuventeg van e veurege eeuw, werd et treintje vervongen deur draglines en zwoare kiepers en werden van hectoares vruchtboar land, host n meter klei òfgroaven. De teelloag werd eerst op zied zet, dan werd de vette klei votgroaven, de teelloag weer verspreid en  vlak moakt. Voak ging dat gepoard met n herverdeling van e kavels en t leggen van nije drainagebuizen. Wel op et fietske over de Hilmahuisterweg of t Sarabos, fietst zigt zo welke percelen wel/niet ofgroaven binnen.


Ien Visvliet was er aan et begun van e 19e eeuw al sproake van n kalkbranderij en ien 1862 wordt veur et eerst melding moakt van steenfabriek ‘De Hoop. De fabriek, die loater met behulp van stoom aandreven werd, moek noast stienen ok buizen en dakpannen. Dizze pannen, die Visvlaaiters noemd worden, wadden wat groter dan de producten van e concurrenten en doardeur populair. Op bepoalde doaken ien en rond Visvliet, doen ze nog dienst. Kiek mor es noar et dak van e Hervörmde Kerk van Visvliet.


De fabriek ston aan e Balkstreek, doar woar loater de camping was en betrok de klei van e overkant van e Lauwers.  Met hondenkarren werd de klei noar de Lauwers brocht en dan met e proam overzet noar de fabriek. In 1919 werd de fabriek ‘op afbraak’ verkocht en verloor Visvliet ien één klap n belangrieke waarkgever.  


Tussen beide wereldoorlogen en ien e viefteger joaren tiedens de wederopbouw was er vannijs veul vroag noar stien en liep de productie snel op. Nije technieken en e komst van aardgas, moakte veul meer mogelek. Loater werd de productie van stien ien Nederland onveurdeleger vanwege de hoge energiekosten. Veul fabrieken sloten ien rap tempo. Sums zie je restanten van fabrieken (Rusthoven, Schifpot) of dreugovens ien et Grunneger landschap.


Van die stienindustrie is nou weinig meer over. Stienfabriek Schuilenga was één van e leste Friese fabrieken en die stopte met de productie ien 1990. Wel der nog wat van zien wil kin op gezette tieden terecht bij t olle klooster Auwerd, woar nog wel es de olle technieken toond worden, doar hemmen ze n lut bakoventje noabouwd en dan woan je je eefkes weer ien e Middeleeuwen.


Geert Zijlstra


Mientje: ‘Wel het dij uut e klei trokken!’

UIT DE KRANT